از پوست حیوانات تا طراحی‌های پیچیده، لباس‌های انسان، سفری پرماجرا از ضرورت تا نمایش اجتماعی را پشت سر گذاشته‌اند.
پوشیدن لباس از جمله نقاط تحول انسان به شمار می‌رود که به نیازهای بقا و حتی ابراز هویت اجتماعی وی پاسخ داده است. از آنجایی که لباس‌ها چون ابزارهای سنگی و استخوانی، در طول زمان دوام نمی‌آورند، شواهدی مانند سوزن‌های اولیه، آثار روی استخوان‌های حیوانات و حتی بررسی ژنتیکی شپش‌ها، نشان می‌دهد که انسان‌ها از حدود ۱۷۰,۰۰۰ سال پیش به‌طور منظم لباس می‌پوشیدند.
همچنین، شواهد استفاده از پوست حیوانات برای گرمایش تا ۳۰۰,۰۰۰ سال پیش وجود دارد؛ تاریخچه‌ای که نشان‌دهنده اولین گام‌های انسان برای حفاظت از خود در برابر طبیعت است. در این نوشتار، به مسیر پر ماجرای کشف لباس انسان‌ها خواهیم پرداخت.
آنچه از تاریخچه لباس در این نوشتار خواهید خواند:
انسان‌ها از چه زمانی شروع به پوشیدن لباس کردند؟
لباس‌ها به‌اندازه آثار باستانی ساخته‌شده از سنگ، استخوان و سایر مواد سخت، دوام نمی‌آورند؛ بنابراین، دانشمندان در پاسخ به این سوال پیچیده که انسان‌ها از چه زمانی شروع به پوشیدن لباس کردند، باید خلاقیت به خرج دهند.
منبع عکس: faircompanies؛ نام عکاس: نامشخص
شواهدی که برای پاسخ به این سوال استفاده می‌شود، از چند منبع اصلی می‌آید؛ استخوان‌هایی که شواهدی از پوست‌کنی بر آن‌ها مشاهده شده است، سوزن‌های خیاطی، سوراخ‌کن‌ها و شپش‌ها، از جمله این منابع در دسترس هستند. «دیوید رید» (David Reed)، زیست‌شناس دانشگاه فلوریدا می‌گوید:
ما سعی کردیم تا به این درک برسیم که چه تغییراتی در تاریخ تکامل شپش‌ها رخ داد که ممکن است، با از دست دادن موهای بدن در انسان‌ها و سپس، استفاده بعدی از لباس در انسان‌ها مرتبط باشد.
شپش‌ها و ارتباط آن‌ها با تکامل لباس در انسان‌ها
شپش‌ها به‌طور شگفت‌انگیزی با زیستگاه‌های خود سازگار شده‌اند؛ برای مثال، نوعی از شپش که برای زندگی در موهای سر انسان تکامل یافته است، نمی‌تواند در موهای دیگر نواحی بدن انسان زندگی کند. با این حال و پیش از آنکه نیاکان انسان، پوشش موی خود را از دست بدهند، احتمالا این شپش‌ها تمام بدن آن‌ها را فرا می‌گرفتند. با مطالعه DNA و بررسی تاریخچه تکاملی شپش‌ها، دانشمندان تخمین زده‌اند که این دو نوع شپش، حدود سه میلیون سال پیش، از یکدیگر جدا شده‌اند.
از سوی دیگر، یک مطالعه ژنتیک انسانی نشان می‌دهد که انسان‌ها، پوشش موی بدن خود را حدود ۱٫۲ میلیون سال پیش از دست داده‌اند. با در نظر گرفتن این مطالعات، می‌توان محدوده زمانی مشخصی را یافت که انسان‌های اولیه، موهای خود را از دست دادند.
منبع عکس: Ancient Origins؛ نام عکاس: نامشخص
نوع دیگری از شپش‌ها نیز تکامل یافتند تا در لباس انسان‌ها به زیست خود ادامه دهند؛ این نوع از شپش‌ها، انعطاف‌پذیرتر هستند و می‌توانند روی طیف گسترده‌ای از الیاف زندگی کنند.
به گفته دیوید رید، زیست‌شناس دانشگاه فلوریدا، شپش‌هایی که در لباس انسان‌ها به زیست خود ادامه می‌دهند، به‌طور میانگین، یک‌بار در روز از بدن انسان تغذیه می‌کنند و پس از آن، به لباس‌ها بازمی‌گردند؛ جایی که برای آن‌ها امن‌تر است. او در ادامه توضیح می‌دهد که این رفتار عجیب، به دانشمندان کمک کرده است تا زمان تقریبی آغاز استفاده منظم انسان‌های مدرن از لباس را تخمین بزنند.
بر اساس این تحقیقات، جدایی شپش‌های سر از شپش‌های لباس، نشان می‌دهد که انسان‌های امروزی حدود ۱۷۰,۰۰۰ سال پیش و هم‌زمان با دوره ماقبل آخرین عصر یخبندان، شروع به پوشیدن لباس‌های ساده کرده‌اند. با این حال، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد، گونه‌های اولیه انسان پیش از این و در زمان دورتر، از پوشش‌هایی برای محافظت از سرما استفاده میکردند.
مردی با لباس ماقبل تاریخ در موزه ای در اسلواکی؛ منبع عکس: EXARC؛ نام عکاس: نامشخص
مسیر تحول پوشاک؛ از پوشش اولیه تا لباس‌های روزمره
بر اساس تحقیقات «ایوو ورهاین» (Ivo Verheijen)، دانشجوی دکترای دانشگاه «توبینگن» (Tübingen) آلمان و همکارانش که در آوریل ۲۰۲۳ میلادی منتشر شد، علائم روی استخوان خرس‌های یافت‌شده در «سایت باستانی شونینگن» (the Paleolithic site of Schöningen) در آلمان، نشان می‌دهد که انسان‌تباران و احتمالا گونه انسان هایدلبرگی یا «هومو هایدلبرگنسیس» (Homo heidelbergensis)، حدود ۳۰۰,۰۰۰ سال پیش، از پوست خرس برای گرم نگه‌داشتن خود استفاده میکردند.
تصویری از انسان هایدلبرگی با پوششی از پوست خرس؛ منبع تصویر: cnn؛ نام تصویرگر: نامشخص
«ایوو ورهاین»، پژوهشگر دانشگاه «توبینگن» آلمان دراین‌باره می‌گوید:
اگر بخواهید پوست یک حیوان را بکنید، بیشتر علامت‌های بریدگی که باقی می‌گذارید، روی دنده‌ها، جمجمه، دست‌ها و پاها هستند و این دقیقا، همان چیزی است که ما در «شونینگن» یافتیم. ما این الگو را با سایر سایت‌ها از همین دوره زمانی، مقایسه و در آنجا نیز نشانه‌های مشابهی روی دست‌ها، پاها و جمجمه‌ها پیدا کردیم. از این جهت، به نظر می‌رسد که انسان‌تباران آن دوره، از پوست خرس‌ها بهره‌برداری میکردند.
شواهد مربوط به پوست‌کندن حیوانات، الزاما به‌معنای استفاده از آن‌ها برای تهیه لباس نیست؛ چراکه این امکان وجود دارد که پوست‌ها برای ساختن پناهگاه به کار گرفته شده باشند؛ بااین‌حال، این پژوهشگر آلمانی معتقد است که با توجه به دمای حدود دو درجه سانتی‌گراد پایین‌تر در آن دوره، احتمالا این پوست‌ها برای گرم نگه‌داشتن انسان‌تباران استفاده می‌شدند. «ورهاین»، در ادامه اضافه می‌کند:
انسان‌تباران مجبور بودند که برای جمع‌آوری و تهیه غذا، در محیط اطراف خود فعال باشند؛ بنابراین، نوعی پوشش برای زنده ماندن در چنین شرایطی، ضروری به نظر می‌رسد.
با این حال، این پرسش مطرح می‌شود که اگر شواهدی از لباس، مربوط به ۳۰۰,۰۰۰ سال پیش وجود دارد و شپش‌های لباس نیز تا ۱۷۰,۰۰۰ سال پیش تکامل نیافته‌اند، این فاصله زمانی چه معنایی می‌تواند داشته باشد یا به عبارت دیگر، در این بین، چه اتفاقی افتاده است؟
زنی با لباس ماقبل تاریخ در موزه ای در اسلواکی؛ منبع عکس: EXARC؛ نام عکاس: نامشخص
شپش‌ها، فقط زمانی زنده خواهند ماند که به‌طور مداوم، از پوست انسان تغذیه کنند. «ایان گیلیگان» (Ian Gilligan)، دانشیار افتخاری دانشکده علوم انسانی دانشگاه سیدنی در استرالیا توضیح می‌دهد:
شپش‌ها فقط زمانی می‌توانند نشان‌دهنده استفاده مداوم از لباس باشند که انسان‌ها، به صورت مرتب از پوشش استفاده کنند. اگر کسی، یک روز لباسی بپوشد و سپس، برای یک هفته دیگر از آن استفاده نکند، شپش‌ها نمی‌توانند زنده بمانند.
بازسازی زنی از ماقبل تاریخ در موزه ای در سوئد؛ منبع عکس: Västernorrlands museum؛ نام عکاس: نامشخص
گیلیگان همچنین اشاره می‌کند که ممکن است، خط سیر شپش‌های لباسی که ما مطالعه کرده‌ایم، تنها خط سیر موجود نباشد و احتمالا، شپش‌های دیگری نیز وجود دارند که در مراحل مختلف و در طول میلیون‌ها سال گذشته، گهگاه لباس‌ها را آلوده میکردند. به عبارت دیگر، شاخه‌های دیگری از شپش‌های لباس در طول تاریخ وجود داشته‌اند که به‌طور متناوب، با لباس‌های انسان سازگار شده‌اند. او دراین‌باره می‌گوید:
این احتمال وجود دارد که گروه‌های مختلف انسانی، بارها در طول تاریخ، استفاده از لباس را شروع و متوقف کرده باشند.
برای مثال، بین ۱۲,۰۰۰ تا ۳۲,۰۰۰ سال پیش (تا پایان آخرین عصر یخبندان) و احتمالا برای محافظت از سرما، مردم بومی تاسمانی به غارها پناه بردند. شواهد باستان‌شناسی، ابزارهایی مانند خراش‌دهنده‌های پوست و درفش‌های استخوانی را نشان می‌دهد که برای تراشیدن پوست حیوانات و دوخت لباس به کار می‌رفتند؛ اما با گرم‌تر شدن هوا، استفاده از این ابزارها و لباس‌ها از بین رفتند و به عبارتی، مردم دیگر لباس نپوشیدند.
مردی با پوشش غار نشین ها؛ منبع عکس: today.com؛ نام عکاس: نامشخص
گیلیگان در ادامه توضیح می‌دهد:
ابزارهایی مانند خراش‌دهنده‌های پوست و درفش‌های استخوانی، از حدود ۱۲,۰۰۰ سال پیش تا اواسط دوره «هولوسن» (Holocene؛ یعنی ۱۱,۷۰۰ سال پیش تاکنون)، ناپدید شدند و دیگر در سوابق باستان‌شناسی، به چشم نمی‌خورند.
در آن دوره، مردم به‌جای استفاده از لباس، موهای خود را رنگ و بدن خود را با نقاشی رنگ‌آمیزی میکردند و با سایر تزیینات چون ایجاد زخم‌های عمدی، دیگر نیازی به لباس نداشتند.
پیشرفت ابزارها و ظهور لباس‌های پیچیده‌تر
لباس‌های پیچیده‌تر، از جمله لباس‌هایی که با مهره‌ها و صدف‌ها تزیین شده بودند و نیز لباس‌های اندازه‌دوزی‌شده (لباس‌های متناسب با فرم بدن)، احتمالا با اختراع درفش‌ها و ابزارهای تیز دیگر پدید آمدند.
سوزن های قدیمی با اندازه ها و شکل‌های متفاوت؛ منبع عکس: livescience؛ نام عکاس: نامشخص
بر اساس مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۴ میلادی و در مجله «ساینس ادونسز» (Science Advances) به انتشار رسید، ظهور لباس‌های پیچیده‌تر و متناسب‌تر مانند لباس زیر، احتمالا با اختراع سوزن‌های سوراخ‌دار آغاز شد.
قدیمی‌ترین سوزن‌های سوراخ‌دار شناخته‌شده که قدمت آن‌ها به حدود ۴۰,۰۰۰ سال پیش برمی‌گردد، در غار «دنیسوا» (Denisova) در سیبری کشف شده‌اند. این سوزن‌ها بر اساس تحقیقات و مطالعات انجام‌شده، نشان‌دهنده عصر جدیدی از دوخت‌های پیچیده‌تر و کارآمدتر هستند.
ایان گیلیگان، نویسنده اصلی این مطالعه تحقیقاتی نیز در بیانیه‌ای می‌گوید:
ابزارهای سوزن سوراخ‌دار، از جمله دستاوردهای مهم دوران ماقبل تاریخ به شمار می‌روند؛ زیرا نشان‌دهنده تغییری اساسی در کارکرد لباس‌ها هستند. این ابزارها نشان می‌دهند که لباس‌ها، دیگر تنها به جهت کاربردهای عملی مورد استفاده قرار نمی‌گرفتند؛ بلکه اهداف اجتماعی و فرهنگی را نیز دنبال میکردند.
مردم با لباس های عصر آهن؛ منبع عکس: Pinterest؛ نام عکاس: نامشخص
شما درباره تاریخچه لباس بشر چه فکر می‌کنید؟ آیا مطالعه‌ای در این زمینه داشته‌اید؟ لطفا نگاه و نظر ارزشمند خود را با کجارو و همراهان آن نیز به اشتراک بگذارید.
عکس کاور: مردی با لباسی از پوست حیوانات؛ منبع عکس: The Daily Galaxy؛ نام عکاس: نامشخص
پرسش‌های متداول
اولین لباس‌ها چه زمانی توسط انسان‌ها استفاده شدند؟
شواهد نشان می‌دهد اجداد انسان حدود ۱۷۰,۰۰۰ سال پیش و در عصر یخبندان، لباس‌های ابتدایی می‌پوشیدند؛ اما استفاده از پوست حیوانات برای گرمایش به حدود ۳۰۰,۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد.
قدیمی‌ترین ابزار دوخت چه زمانی ساخته شد؟
قدیمی‌ترین سوزن‌های دارای سوراخ، مربوط به ۴۰,۰۰۰ سال پیش هستند که در غار «دنیسوا» در سیبری کشف شده‌اند و آغازگر تولید لباس‌های پیچیده‌تر بودند.
